قلعه بیاضه

قلعه بیاضه که در دی ماه سال ۱۳۸۰ با شماره ۴۷۰۱ در فهرست آثار ملی قرار گرفت، مربوط به دوره ساسانی است. این بنای چند طبقه همراه با خندق عریض و عمیق و مجموعه خشتی گسترده پیرامون آن، نمونه قلعه و دژی کویری به حساب می‌آید و بی‌دلیل نیست که در سفرنامه ناصرخسرو از آن به‌عنوان قلعه‌ای شگفت‌انگیز یاد شده است. قلعه بیاضه در اصل مرکز حکومت در بیابانک بوده و در سفرنامه ناصرخسرو نیز تایید شده که بیابانک متشکل از ۱۲ پاره روستا با مرکزیت بیاضه بوده است.

قلعه بیاضه تاریخی قرن‌ها کارکرد دفاعی و مسکونی داشت و در دوره اسماعیلیله مورد استفاده پیروان حسن صباح بود. این قلعه در اواخر دوره قاجاریه نیز به‌عنوان دژی برای دفاع از ساکنان روستا در حملات گروه نایب حسین کاشی مورد استفاده بود که از اشرار منطقه به حساب می‌آمدند. گفته می‌شود که امکان تسخیر قلعه وجود نداشت و از همین رو شهرت زیادی پیدا کرد. نایب حسین کاشی و لشکرش، قلعه را به توپ بست؛ اما نتوانست آنجا را به تسخیر خود درآورد. پسر نایب حسین که ماشاءالله خان نام داشت و درصدد تصرف قلعه بود، نامه‌‌ای تهدیدآمیز برای ساکنان قلعه فرستاد و از روستاییان خواست تا تسلیم شوند؛ هرچند آن‌ها به پشتوانه قلعه و آمادگی دفاعی خود هرگز تسلیم نشدند و پاسخ نامه را به زبان شعر در دو بیت دادند:

یا ما سر خصم بکوبیم به سنگ    یا او سر ما به دار سازد آونگ

القصه در این سراچه پر نیرنگ    یک کشته به نام به که صد زنده به ننگ

قلعه دارای ۷۰۰ اتاق بود و ایجاد تهویه برای طبقات زیرین آن از معماری ماهرانه قلعه بیاضه حکایت دارد. اتاق‌های زیرین قلعه به مرور زمان پر شده و از بین رفته‌اند. چاه‌های متعدد، آسیاب‌های دستی و سه میدانگاه از دیگر سازه‌های این قلعه هستند. این طور به نظر می‌رسد که این قلعه جمعیتی حدود ۲۵۰۰ نفر را در پنج طبقه خود جای می‌داد و امکانات لازم برای تمام آن‌ها مهیا بود. دو طبقه این قلعه نیز در زیر زمین قرار داشت که به‌مرور زمان اتاق‌های آن پر شد و دیگر اثری از آن‌ها باقی نمانده و تنها دو طبقه آن پذیرای گردشگران است. همچنین به‌علت بافت خشت و گلی این قلعه امکان ریزش برخی نقاط از سقف آن،‌ به‌ویژه در مواقع بارندگی وجود دارد.

جالب اینکه اتاق‌های متعدد و طبقات مختلف قلعه تا چند سال قبل به‌عنوان محل نگهداری اموال و انبار غله روستاییان به کار می‌رفت. به گفته مردم روستا حدود ۱۰۰ سال پیش، هرکدام از اهالی برای حفاظت از قلعه، یکی از اتاق‌های این ملک با ارزش را پشت قباله ازدواج دختران روستا می‌انداخت. کسانی که در طبقات بالاتر اجتماعی با وضع اقتصادی بهتر قرار داشتند، اتاق‌های طبقات بالا و کسانی که از طبقات پایین‌تر اجتماعی بودند، اتاق‌های طبقات پایین را پشت قباله دختران می‌انداختند.

در حال حاضر، باروهای بلند قلعه خراب شده‌اند و برج‌های بزرگ آن رو به نابودی هستند. از در چوبی قلعه که می‌گذرید، اتاق‌های کوچک تودرتو با کوزه‌های بزرگ، راهروهای تنگ و پله‌های خشت و گلی را می‌بینید. دور قلعه نیز خندق وسیعی قرار گرفته است که آب قنات در آن جریان دارد؛ گرچه بخشی از آن در سال ۱۳۶۷ توسط افراد ناآگاه برای احداث جاده پر شد.